การใช้คำและการใช้ภาพพจน์ของวารีดุริยางค์

เมื่อสายน้ำบรรเลงเพลงชีวิต

          เนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์ศิลปินแห่งชาติสาขาวรรณศิลป์ เป็นกวีที่ได้รังรางวัลสร้างสรรค์ยอดเยี่ยมแห่งอาเซียนหรือซีไรท์ และรางวัลอื่นๆอีกมากมาย เช่น พระเกี้ยวทองคำ และรางวัลศรีบูรพา นอกจากนี้ยังมีผลงานทั้งในรูปแบบร้อยแก้วและร้อยกรอง เผยแพร่และเป็นที่ยอมรับกันอย่างแพร่หลายทั้งในและนอกประเทศอย่างต่อเนื่อง บทกวี”วารีดุริยางค์” เป็นหนึ่งในผลงานของเนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์

          สาระสำคัญของบทกวี วารีดุริยางค์ คือการกลับไปมองธรรมชาติรอบตัวเพื่อทำให้จิตใจที่เหนื่อยล้าได้รับการพักผ่อน  หยุดดิ้นรน หยุดสะสม ละทิ้งความวุ่นวายต่างๆ เลิกปรุงแต่งจิตและมองโลกตามความเป็นจริง เปรียบให้ร่างกายให้เป็นดั่งต้นไม้ที่สงบแข็งแรง เป็นที่ร่มเงาให้แก่ผู้คน และให้จิตใจเป็นสายน้ำที่ไหลไปตามที่ต่างๆอย่างเป็นอิสระ ไม่ยึดติดกับสิ่งใดสิ่งหนึ่ง เมื่อเกิดความทุกข์ก็ให้ทำตัวให้เหมือนก้อนกรวดที่เข้าใจโลก เห็นทุกอย่างเป็นเรื่องธรรมดา ไม่ยินดียินร้ายกับสิ่งรอบด้าน และให้มีสติอยู่ตลอด

ลักษณะการแต่งบทร้อยกรองในวารีดุริยางค์มีจุดเด่นคือการแต่งและการดำเนินเรื่องอย่างเป็นระเบียบ เช่น

เพชรน้ำค้างค้างหล่นบนพรมหญ้า            เย็นหยาดฟ้ามาฝันหลงวันใหม่
เคล้าเคลียหยอกดอกหญ้าอย่างอาลัย       เมื่อแฉกดาวใบไผ่ไหวตะวัน

น้ำค้างเกิดความอาลัยต่อดอกหญ้าเพราะใกล้เวลาเช้า เมื่อดวงอาทิตย์เริ่มโผล่ขึ้นมาจากขอบฟ้า และอีกไม่นานน้ำค้างที่เกาะอยู่บนหญ้าก็จะระเหยหายไป

ลมระเริงลู่หวิวพลิ้วระลอก           สัพยอกยอดไม้ไปลิ่วล่อง
แล้วใบไม้ก็ไหวส่ายขึงข่ายกรอง  ทอแสงทองทอดประทับซับน้ำค้าง

บทนี้ยิ่งแสดงให้เห็นถึงลำดับเหตุการณ์ชัดเจน เพราะมีลมพัดยอดไม้ ใบไม้จึงสั่นไหว เกิดเป็นเงาตะข่ายขึ้น และแสงอาทิตย์ที่ทอดลงมาผ่านเงาไม้นั้นต้องกระทบกับน้ำค้าง ก่อนที่จะซับน้ำค้างให้หายไป

ทางด้านวรรณศิลป์ การใช้คำ ในบทกวีวารีดุริยางค์มีรูปแบบของการเล่นเสียงสัมผัสสัมผัสสระและพยัญชนะเพื่อให้เกิดทำนอง เสียงที่ไพเราะน่าฟัง ซึ่งมีปรากฏอยู่ดังนี้

สัมผัสสระ

-          เพื่อชื่นชมรมณีย์กับชีวิต ที่จะคิดที่จะทำตามคิดเห็น
ระเรื่อยเรื่อยเฉื่อยฉ่ำลืมลำเค็ญ ลืมความเป็นปรัศนีของชีวิต

-          ผีเสื้อสวยแต้มสีที่กลีบแก้ม       ชมพูแย้มแดงระยับสลับม่วง

สัมผัสพยัญชนะ

-          ขวัญเจ้าเอยจงสะอางกลางป่าแก้ว         จะเจื่อยแจ้วจับใจเพลงไผ่สี

-          แล้วใบไม้ก็ไหวส่าย ขึงข่ายกรอง ทอแสงทองทอดประทับซับน้ำค้าง

-          ฝักต้อยติ่งแตกจังหวะประชันกัน          จักจั่นจี่เจื้อยรับเรื่อยร้อง

นอกจากการเล่นเสียงสัมผัส ยังมีการซ้ำคำและซ้ำวลี เพื่อย้ำความหมายของข้อความให้เกิดความหนัก-เบา ในบทกวีวารีดุริยางค์มีลักษณะการซ้ำครบทั้งสองรูปแบบ ดังตัวอย่างต่อไปนี้

การซ้ำคำ

- ใจจึงหน่ายจึงเหนื่อยจึงเมื่อยล้า            วุ่นผวาว่อนไหวถูกไล่ต้อน

เกิดแล้วก่อล่อแล้วเร้นเย็นแล้วร้อน        ไม่พักผ่อนเพียงสักคราวเฝ้าแฟบฟู

เป็นการใช้คำสันทานซ้ำคำเพื่ออธิบายลำดับขั้นตอน เมื่อใจเหนื่อยและหน่ายจึงเกิดความเมื่อยล้า

-          จงหยุดชมชื่นใจในใจเถิด         ทุกสิ่งเกิดก่อไว้ในใจก่อน

สมมติจากหัวใจไปทุกตอน          ใจจึงซ่อนทุกสิ่งจริงลวงไว้

ในบทนี้ซ้ำคำว่าใจเพื่อเน้นย้ำว่า ทุกสิ่งทุกอย่างเริ่มต้นจากที่ใจ

- เลิกความคิดขันเข่งปรุงแต่งจิต เลิกชีวิตวุ่นวายในทุกที่
เลิกเดือดร้อนดิ้นรนคนไยดี                 ไม่ต้องมีปรารถนาในอารมณ์
- ฟังต้นไม้สายน้ำย้ำให้หยุด      หยุดเสียทีเถิดมนุษย์หยุดสะสม
หยุดปรุงแต่งแสร้งตามความนิยม          สร้างสังคมโสโครกโลกจึงร้อน

ในสองบทหลังมีการซ้ำคำว่า “เลิก” และ“หยุด” เป็นการเน้นให้ทำ ทั้งสองบทนี้มีความสัมพันธ์กัน เพราะการที่เราจะหยุดพฤติกรรมของตัวเองได้นั้น เราต้องเลิกก่อนถึงจะหยุดได้ เลิกการปรุงแต่จิต เลิกวุ่นวาย เลิกคิดว่าใครจะมองเราอย่างไรให้ได้ก่อนจึงจะหยุดสะสมความโลภ ความอยากต่างๆ และหยุดการเสแสร้งได้

การซ้ำวลี

และเราลิ้มรสหวามของความหวาน          จากสายธารที่ไหลไม่รู้จบ
จากสายใจไหลย้อนซอกซอนซบ เงียบสงบระงับลงตรงมุมนี้

          ในบทกวีวารีดุริยางค์มีการสร้างภาพขึ้นในใจเพื่อแทนความคิด อารมณ์ และประสบการณ์ด้านความรู้สึกอย่างชัดเจนผ่านการบรรยาย เราเรียกวิธีการนี้ว่าการใช้จินตภาพ ดังตัวอย่างต่อไปนี้

การใช้จินตภาพทางการมองเห็น

-          หางนกยูงระย้าเรี่ยคลอเคลียน้ำ   แพนดอกฉ่ำช้อยช่อวรวิจิตร
งามดั่งเปลวเพลิงป่ามานิรมิต      สร้อยโสภิตอภิรุมพุ่มหัวใจ

-          ลมระเริงลู่หวิวพลิ้วระลอก           สัพยอกยอดไม้ไปลิ่วล่อง
แล้วใบไม้ก็ไหวส่าย ขึงข่ายกรอง ทอแสงทองทอดประทับซับน้ำค้าง

จินตนาการทางด้านการได้ยิน

-          มโหรีจากราวป่ามาเรื่อยรี่         ราชินีแห่งน้ำค้างจะห่างหัน
ฝักต้อยติ่งแตกจังหวะประชันกัน จักจั่นจี่เจื้อยรับเรื่อยร้อง

จินตภาพทางการได้กลิ่น

-          ดอกไม้ป่าปรุงกลิ่นประทิ่นป่า      อบบุหงามาลัยทั่วไพรกว้าง
หอมจนหอบหัวใจไปเคว้งคว้าง  เคลิ้มถวิลกลิ่นปรางอบกลางทรวง

จินตภาพทางการรับรส

- และเราลิ้มรสหวามของความหวาน      จากสายธารที่ไหลไม่รู้จบ
จากสายใจไหลย้อนซอกซอนซบ  เงียบสงบระงับลงตรงมุมนี้

          การใช้ภาพพจน์แบบบุคลวัต คือการสมมุติสิ่งที่ไม่ใช่มนุษย์ให้ทำกริยาท่าทางเลียนแบบมนุษย์ สิ่งที่ไม่มีไม่ใช่มนุษย์ในที่นี้จะรวมถึงสัตว์ สิ่งของ และนามธรรม ในวารีดุริยางค์ จะใช้ภาพพจน์ในรูปแบบนี้มากเป็นพิเศษเนื่องจากว่าเนื้อหาส่วนใหญ่เกี่ยวข้องกับธรรมชาติ ความคิด และสิ่งที่เป็นนามธรรม

ตัวอย่างการใช้ภาพพจน์แบบบุคลวัต

-          ซอสายทิพย์กระซิบบอกดอกไม้บาน         เล่านิทานที่อยากฟังอย่างปรานี

-           

-          หางนกยูงระย้าเรี่ยคลอเคลียน้ำ   แพนดอกฉ่ำช้อยช่อวรวิจิตร

-          เคล้าเคลียหยอกดอกหญ้าอย่างอาลัย       เมื่อแฉกดาวใบไผ่ไหวตะวัน

-          สงสารใจ ใจเจ้าเอ๋ยไม่เคยนิ่ง       วนและวิ่งคืนและวันหวั่นและไหว

เหมือนถูกกายกำบังกักขังใจ เล่นสระและพยัญชนะ     ใจจึงได้ดิ้นรนทุกหนทาง

          การนำสิ่งที่ต่างกันสองสิ่งที่มีลักษณะเด่นบางประการนำมาเปรียบเทียบกันโดยใช้คำเชื่อม เหมือน ,ดั่ง,ดุจ ,เปรียบ,ปูน ,ราว ,กล และเพี้ยง คือการใช้ภาพพจน์แบบอุปมา เช่น งามดั่งเปลวเพลิงป่ามานิรมิต   สร้อยโสภิตอภิรุมพุ่มหัวใจ แต่การเขียนจะมีการใช้อุปลักษณ์มากกว่า ตัวอย่างอุปลักษณ์เช่น วารีดุริยางค์ เพชรน้ำค้าง แฉกดาวใบไผ่ ราชินีแห่งน้ำค้าง  กลางคืนคอยเป็นควันอัดอั้นไว้ ครั้นกลางวันเป็นไฟไปทุกอย่าง

          ลักษณะเด่นอีกอย่างในบทกวีวารีดุริยางค์คือการใช้คำที่มีความหมายไม่สอดคล้องกัน มารวมกัน ดังบทกวีต่อไปนี้

แทบฝั่งธารที่เราเฝ้าฝันถึง           เสียงน้ำซึ่งกระซิบสาดปราศจากเสียง

จักรวาลวุ่นวายไร้สำเนียง          โลกนี้เพียงแผ่นภพสงบเย็น

ในบทข้างต้นมีการใช้คำที่มีความหมายขัดแย้งกันอยู่ เสียงกระซิบซึ่งไม่มีเสียง จักรวาลวุ่นวายแต่ไม่มีเสียงดัง เราเรียกภาพพจน์แบบนี้ว่าปฏิพจน์

สิ่งที่ได้จากการอ่านวารีดุริยางค์ คือการเห็นความงามของธรรมชาติมีคุณค่าเหนือความงามที่มนุษย์ปรุงแต่ง การหลุดพ้นจากความเหนื่อยล้าทางใจโดยการมองโลกตามความเป็นจริง ปล่อยวางและไม่ขาดสติ (รู้ตัวอยู่ทุกขณะ) นอกจากจะมีคุณค่าทางด้านเนื้อหาแล้ววารีดุริยางค์เป็นบทกวีที่มีคุณค่าทางด้านวรรณศิลป์ด้วยควรค่าแก่การศึกษาอย่างยิ่ง